Sztuka i Architektura Arabska, Meczety

SZTUKA I ARCHITEKTURA

Kultura arabsko-muzułmańska nie stworzyła sztuk plastycznych— malarstwa i rzeźby w rozumieniu sztuki europejskiej czy dawnej antycznej. Nie sprzy­jała temu religia islamu, która jak wiemy, odegra­ła istotną rolę w rozwoju tej kultury, i to we wszyst­kich jej przejawach. Jednak, Wrodzone każdemu czło­wiekowi zamiłowania do piękna i sztuki, nie pozwo­liły się całkowicie przytłumić i wśród wyznawców is­lamu, znalazły więc sobie drogę i sposób do uzew­nętrznienia się przez odpowiednie obejście nakazów religijnych, powstała sztuka arabsko-muzułmańska. która nosiła swoiste piętno i wytworzyła własne środ­ki wyrazu artystycznego. Odpowiednikami malarstwa w „sztuce plastycznej" arabsko-muzułmańskiej były: kaligrafia i malarstwo miniaturowe.

Sztuki te w kulturze islamu zostały zredukowane głównie do ornamentyki. Początkowo jednak, sztuka arabsko­muzułmańska uciekła się do kaligrafii artystycznej, poszukiwano piękna w krzywiznach pisma arabskie­go, często bogato przystrojonego różnymi ozdobami. Pismo arabskie stało się z czasem motywem ornamentacyjnym, stosowanym na szeroką skalę, zarówno w drobnych sztukach, różnych wyrobach artystycznego rzemiosła, jak i w architekturze, przede wszystkim sakralnej.

Kaligrafia należy do najważniejszych i najpowszechniej obecnych elementów sztuki islamu.

Zawsze była uważana za najszlachetniejszą formę sztuki ze względu na jej związek z Koranem, który jest spisany pismem arabskim. Takie zaabsorbowanie pięknym pismem obejmowało wszystkie dziedziny sztuki, włączając w to świeckie manuskrypty, inskrypcje na budowlach świeckich i religijnych oraz wykorzystywanie go do zdobienia w ceramice, szkle, drewnie i tkaninach. Najważniejszą działalnością było naturalnie kaligrafowanie rękopisów Koranu. W okresie wczesnego islamu pismo arabskie zaczęło rozwijać się z prostej formy w piękne artystyczne style. Zaowocowało to w następnym tysiącleciu ogromną liczbą duktów kaligraficznych i uznaniem kaligrafii za najznakomitszą ze sztuk. Pięknie kaligrafowane linie tekstu ozdobiono geometrycznym i roślinnym ornamentem. Zarówno na Wschodzie, jak i na Zachodzie powstały liczne ośrodki produkcji rękopisów i szkoły kaligrafii. W Bagdadzie pod koniec wczesnego okresu muzułmańskiego działał Abu Ali Muhammad Ibn Mukla, wezyr trzech kalifów abbasydzkich, który doprowadził tę sztukę do szczytowego punktu rozwoju. W administracji państwowej stosowano kaligrafię do sporządzania oficjalnych dokumentów. 

Sztuka Islamu, rozwijała się na terenach podbitych przez Arabów w VII w. i na początku VIII w., objęła swoim zasięgiem Palestynę, Syrię, Mezopotamię, Persję, Turkiestan, Afganistan, Indie, Afrykę Północną oraz Półwysep Iberyjski i Sycylię. Jej głównymi cechami była trwałość i jednolitość form w ciągu wielu wieków. Powodem tego była monoteistyczna religia będąca religią życia publicznego, bez podziału na sferę religijną i świecką.
Istotną cechą formalną był niezwykły rozwój dekoracji pokrywającej każdą powierzchnię przedmiotu niezależnie od materiału z jakiego został wykonany. Wobec zakazu przedstawiania istot żywych (nie przestrzeganego jednak bardzo skrupulatnie), najczęstszą formą dekoracji był ornament roślinny i geometryczny, który przerodził się w arabeskę.
  

Chcąc wyodrębnić poszczególne style w sztuce islamskiej, musimy kierować się dwiema podstawowymi zasadami, chronologią oraz geografią. Warto także pamiętać, że każdy ze stylów nosi nazwę właściwej sobie dynastii. I tak, kolejne style sztuki muzułmańskiej to:

• styl Umajjadów (obszar: Syria, wiek VII/VIII)
• styl Abbasydów (obszar: Irak, wiek VIII-X)
• styl Fatymidów (obszar: Egipt, wiek X-XII)
• styl Turków Seldżuckich (obszar: Persja, Anatolia, wiek XI-XIII)
• styl Mameluków (obszar: Egipt, Syria, wiek XIII-XV)
• styl Mongołów (obszar: Persja, wiek XIII-XV)
• styl Turków Osmańskich (obszar: Anatolia, Bałkany, wiek XIV-XIX)
• styl Safawidów (obszar: Persja,wiek XVI-XVIII)
• styl Mauretański (obszar: Maghreb).

Mozaika nad wejściem do Wielkiego 

Meczetu Ummajadów (Damaszek, Syria)

 


Elementami łączącymi wszystkie wyżej wymienione style, jest kult ornamentu, dekoracyjność, precyzyjna kaligrafia oraz upodobanie do miniatury. Spośród wielu form twórczego wyrazu, piewcy kultury arabskiej najbardziej upodobali sobie bogato zdobioną architekturę. Niemal na każdym kroku spotykamy się z zabudową pokrytą arabeską, a więc mozaiką z ornamentem, w który dodatkowo wplatane jest pismo. Jeśli mowa o arabesce oraz o mozaice arabskiej w ogóle, to warto pamiętać, że wszelkie wyrażane przez nie treści, mają charakter abstrakcyjny, odbiegający od prawdziwych zdarzeń czy sytuacji. Tym samym, twórcy tworząc swe dzieła dawali wyraz swym fantazjom oraz swej wyobraźni. Im mozaika czy ornament były bardziej skomplikowane, udziwnione czy odrealnione, tym lepiej. Tylko w ten sposób mógł bowiem dać o sobie znać geniusz oraz wielkość artysty.





Do grona piewców sztuki malarskiej należeli w pierwszej kolejności przywódcy świata arabskiego. Nie chcąc się narażać na gniew oraz nieprzychylność muzułmańskiego społeczeństwa, ozdabiali oni obrazami wyłącznie swe prywatne posiadłości i rezydencje. Tak czynili na przykład przedstawiciele rodu Umajjadów (661-750), którzy nierzadko w swych domostwach umieszczali wizerunki zwierząt (lwów, psów czy byków). Podobnie czynili także kalifowie z rodu Abbasydów (750-775), otaczając się freskami orłów, czy delfinów. Do historii przeszedł także kalif Al.-Muktadir (908-932), który nie zawahał się i nakazał przygotować wykonaną ze złota oraz srebra rzeźbę przedstawiającą drzewo, ozdobione klejnotami i pięknymi ptakami.

Ilustrował Jahja ibn Mahmud al-Wasiti (z XIII w.).
Szkoła abbasydzka.

Mówiąc o sztuce arabskiej i muzułmańskiej, nie można pominąć najbardziej monumentalnej jej gałę­zi — architektury. W tej dziedzinie Arabowie mają ogromne osiągnięcia, które do dziś świadczą najwymowniej o ich geniuszu. I one powstawały pod inspi­racją i niejako z nakazu religijnego — islamu. Była to przede wszystkim architektura sakralna, wspaniałe meczety, świątynie Allaha, w których miano głosić Jego chwalę, o przepięknej ornamentyce abstrakcyj­nej, arabeskowej, zdobione „wstęgami" pięknie sty­lizowanego pisma arabskiego, głównie wersetami z
Koran i mozaikami.

 Arabowie i muzułmanie innych nacji pozostawili piękne pomniki architektury, wywołujące podziw swoją pomysłowością, wspaniałą konstrukcją i pięk­nem dekoracji artystycznej — we wszystkich regio­nach świata islamu. Były to przede wszystkim me­czety, lecz obok nich również: madrasy, mauzolea oraz wspaniałe pałace, rezyden­cje kalifów i książąt. 

Zadziwia w nich wszystkich niezwykła finezja, smak artystyczny, estetyka i wszę­dzie widoczna inspiracja religijna muzułmańska, o czym np. świadczą piękne zabytki architektury mu­zułmańskiej, arabskiej w Hiszpanii.
Im­perium arabskie rozciągało się na wiele krajów o róż­nych tradycjach architektury, więc stopniowo wytwo­rzyły się różne style architektury sakralnej i świec­kiej arabsko-muzułmańskiej, pod wpływem tych róż­nych tradycji miejscowych. Tak na przykład, za  O-majjadów na terenie Syrii i Palestyny rozwijała się architektura arabska pod wpływem architektury chrześcijańskiej, choć powstawały meczety o wyraź­nym obliczu muzułmańskim. Ostatecznie wykształciły się różne style architektury arabskiej i muzułmań­skiej.

MECZETY

 

Meczet Al-Aksa w Jerozolimie

Stworzenie architektonicznej formy meczetu było najważniejszym wkładem wczesnomuzułmańskiej Arabii w rozwój późniejszej architektury, która dostosowywała się do tradycji narodów przyjmujących islam. Ale także meczet, po arabsku masdżid (miejsce, gdzie pije się pokłony, od sadżada  - kłaniać się, padać na twarz), ma swój przedmuzułmański rodowód. Podczas ceremonii religijnych Arabów symbol bóstwa umieszczano nieraz w namiocie, kształtem przypominającym kopułę (arab. kubba), lub przykrywano tkaniną rozpostartą na ramię o kształcie kolebkowego dachu. Z miejscem świętym wiąże się semickie pojęcie haram, oznaczające często rozległy teren, dostępny jedynie dla pewnych osób i w pewnych okresach. Przyjmuje się, że wczesna forma meczety jako miejsca modlitwy muzułmanów wywodzi się z planu domu Mahometa w Medynie. Początkowo, ze względu na charakter wiary muzułmańskiej i jej minimalistyczne wymogi pod względem liturgicznym, kwadrat wyrysowany na piasku mógł służyć za miejsce do wspólnej modlitwy, o ile zaznaczony był bok wskazujący kierunek do Mekki. Skromne wymogi wynikały z koczowniczego trybu życia pierwszych arabskich wyznawców islamu. Meczet islamski jest głównie domem modlitwy. Ma bardzo proste wyposażenie wewnętrzne i dwa podstawowe elementy związane z kultem. Pierwszym jest mihrab, czyli nisza, zwykle na planie półokrągłym lub wielobocznym w Sali modlitewnej, znajdująca się pośrodku ściany kibli, wskazującej kierunek do Mekki; drugim jest minbar, kazalnica, wykonana zazwyczaj z drewna, ustawiona na prawo od mihrabu, z której wygłasza się chutbę (kazanie podczas piątkowej modlitwy). Służył pierwotnie księciu (kalifowi lub namiestnikowi) do ogłaszania faktu objęcia urzędu lub abdykacji. Oba kultowe elementy były dekorowane – mihrab stiukiem, wykładziną z płytek lub mozaiką, minbar dekoracją reliefową i ażurową w drewnie – w duchu epoki i miejsca powstania. Pełny obraz meczetu uzupełniają: minaret (arab. Manara, od nur – światło, miejsce skąd widać światło), wieża towarzysząca meczetom od okresu panowania Umajjadów, służąca jako miejsce, z którego wierni wzywani są do modlitwy przez azan (od arab. Azana –pozwalać), oraz mida’a – studnia (basen) do ablucji, przy której wierni mogą dokonać oczyszczenia przed wejściem do meczetu. Pierwsze meczety zakładane na zdobytych terytoriach były nietrwałymi konstrukcjami budowanymi z suszonej cegły i z kolumnadą z pni palmowych, przekrywaną gałęziami i liśćmi palm.

Wielki Meczet Umajjadów, dziedziniec, Syria

A ponieważ w społeczeństwie nadal utrzymywały się stare struktury plemienne, w powstających miastach każda grupa zakładała meczet w swojej dzielnicy. Palącym problemem stało się wypracowanie wzoru meczetu gromadzącego, skupiającego w piątki cała wspólnotę muzułmańską na modlitwie.Za panowania Umajjadów powstały pierwsze monumentalne meczety. Dla historii architektury islamu szczególne znaczenie ma Wielki Meczet w Damaszku, stanowiący całkowicie muzułmańskie założenie. Innowacje stanowią plan i wprowadzenie mihrabu. Zachowała się duża część jego ornamentyki. Kraty okienne były wspaniale rzeźbione, dolne partie ścian miały marmurowe wykładziny, ale najsławniejszym elementem dekoracji były mozaiki,  pierwotnie pokrywające prawdopodobnie wszystkie ściany w portykach, na fasadzie dziedzińca i w Sali modlitw. Przypuszcza się, że zostały wykonane przez sprowadzonych bizantyjskich twórców mozaik. Budowlę sami Arabowie uważali za jeden z cudów świata.




 

Nie zachowały się najstarsze meczety, lecz świadectwa literackie ukazują ewolucję tradycji budownictwa – najpierw w samej Medynie, a potem w nowo tworzonych miastach, jak Al-Basra, Al-Kufa, Wasit w Iraku, Al-Fustat w Egipcie i Al-Kajrawan w Ifrikijji (dzisiejsza Tunezja). Pierwsze meczety w Iraku były prostymi, kwadratowymi założeniami z głębokim portykiem wyznaczającym stronę kibli.

Błękitny Meczet, sala modlitw-widoczne 

mihrab i minbar, Turcja, Stambuł

Meczet składa się z :

-dziedzińca (sahn) z sadzawką lub studnią do rytualnych ablucji,

-sali modlitw (haram) - minaretu, z którego muezzin nawołuje wiernych do modlitwy wewnątrz

-mihrab -dekorowana nisza skierowana na wschód

-minbar

-miejsce dla recytującego wersety Koranu („ambona”)

-blisko mihrabu miejsce dla władcy (maksura)

-wydzielone miejsce dla kobiet

Wierni modlą się twarzą w kierunku Mekki, kierunek wskazuje

mihrab.

Typy meczetów:

1) dziedzińcowy, z kolumnową (hipostylową) salą modlitw

2) transeptowy

3) kopułowy

4) przebudowany z kościoła chrześcijańskiego ze zmianą kierunku