SZTUKA I ARCHITEKTURA
Kultura arabsko-muzułmańska nie
stworzyła sztuk plastycznych— malarstwa i rzeźby w rozumieniu sztuki
europejskiej czy dawnej antycznej. Nie sprzyjała temu religia islamu, która
jak wiemy, odegrała istotną rolę w rozwoju tej kultury, i to we wszystkich
jej przejawach. Jednak, Wrodzone każdemu człowiekowi zamiłowania do piękna i
sztuki, nie pozwoliły się całkowicie przytłumić i wśród wyznawców islamu,
znalazły więc sobie drogę i sposób do uzewnętrznienia się przez odpowiednie
obejście nakazów religijnych, powstała sztuka arabsko-muzułmańska. która nosiła
swoiste piętno i wytworzyła własne środki wyrazu artystycznego. Odpowiednikami
malarstwa w „sztuce plastycznej" arabsko-muzułmańskiej były: kaligrafia i
malarstwo miniaturowe.
Sztuki te w kulturze islamu
zostały zredukowane głównie do ornamentyki. Początkowo jednak, sztuka arabskomuzułmańska
uciekła się do kaligrafii artystycznej, poszukiwano piękna w krzywiznach pisma
arabskiego, często bogato przystrojonego różnymi ozdobami. Pismo arabskie stało
się z czasem motywem ornamentacyjnym, stosowanym na szeroką skalę, zarówno w
drobnych sztukach, różnych wyrobach artystycznego rzemiosła, jak i w
architekturze, przede wszystkim sakralnej.
Kaligrafia
należy do najważniejszych i najpowszechniej obecnych elementów sztuki islamu.
Zawsze była
uważana za najszlachetniejszą formę sztuki ze względu na jej związek z Koranem,
który jest spisany pismem arabskim. Takie zaabsorbowanie pięknym pismem
obejmowało wszystkie dziedziny sztuki, włączając w to świeckie manuskrypty,
inskrypcje na budowlach świeckich i religijnych oraz wykorzystywanie go do
zdobienia w ceramice, szkle, drewnie i tkaninach. Najważniejszą działalnością
było naturalnie kaligrafowanie rękopisów Koranu. W okresie wczesnego islamu
pismo arabskie zaczęło rozwijać się z prostej formy w piękne artystyczne style.
Zaowocowało to w następnym tysiącleciu ogromną liczbą duktów kaligraficznych i
uznaniem kaligrafii za najznakomitszą ze sztuk. Pięknie kaligrafowane linie
tekstu ozdobiono geometrycznym i roślinnym ornamentem. Zarówno na Wschodzie,
jak i na Zachodzie powstały liczne ośrodki produkcji rękopisów i szkoły
kaligrafii. W Bagdadzie pod koniec wczesnego okresu muzułmańskiego działał Abu
Ali Muhammad Ibn Mukla, wezyr trzech kalifów abbasydzkich, który doprowadził tę
sztukę do szczytowego punktu rozwoju. W administracji państwowej stosowano
kaligrafię do sporządzania oficjalnych dokumentów.
Sztuka Islamu, rozwijała się na
terenach podbitych przez Arabów w VII w. i na początku VIII w., objęła swoim zasięgiem Palestynę,
Syrię, Mezopotamię, Persję, Turkiestan, Afganistan, Indie, Afrykę
Północną oraz Półwysep Iberyjski i Sycylię. Jej głównymi
cechami była trwałość i jednolitość form w ciągu wielu wieków. Powodem tego
była monoteistyczna religia będąca religią życia publicznego, bez podziału na
sferę religijną i świecką.
Istotną cechą formalną był
niezwykły rozwój
dekoracji pokrywającej każdą powierzchnię przedmiotu
niezależnie od materiału z jakiego został wykonany. Wobec zakazu przedstawiania
istot żywych (nie przestrzeganego jednak bardzo skrupulatnie), najczęstszą
formą dekoracji był ornament roślinny i geometryczny, który przerodził się w
arabeskę.
Chcąc
wyodrębnić poszczególne style w sztuce islamskiej, musimy kierować
się dwiema podstawowymi zasadami, chronologią oraz geografią. Warto także
pamiętać, że każdy ze stylów nosi nazwę właściwej sobie dynastii.
I tak, kolejne style sztuki muzułmańskiej to:
- styl Umajjadów (obszar: Syria,
wiek VII/VIII)
- styl Abbasydów (obszar: Irak,
wiek VIII-X)
- styl Fatymidów (obszar: Egipt,
wiek X-XII)
- styl Turków Seldżuckich
(obszar: Persja, Anatolia, wiek XI-XIII)
- styl Mameluków (obszar: Egipt,
Syria, wiek XIII-XV)
- styl Mongołów (obszar: Persja,
wiek XIII-XV)
- styl Turków Osmańskich (obszar:
Anatolia, Bałkany, wiek XIV-XIX)
- styl Safawidów (obszar:
Persja,wiek XVI-XVIII)
- styl Mauretański (obszar: Maghreb).
|
Mozaika nad wejściem do Wielkiego
Meczetu Ummajadów (Damaszek, Syria)
|
Elementami łączącymi wszystkie wyżej wymienione style, jest kult
ornamentu, dekoracyjność, precyzyjna kaligrafia oraz upodobanie
do miniatury. Spośród wielu form twórczego wyrazu, piewcy kultury
arabskiej najbardziej upodobali sobie bogato zdobioną architekturę. Niemal
na każdym kroku spotykamy się z zabudową pokrytą arabeską, a więc
mozaiką z ornamentem, w który dodatkowo wplatane jest pismo. Jeśli
mowa o arabesce oraz o mozaice arabskiej w ogóle, to warto
pamiętać, że wszelkie wyrażane przez nie treści, mają charakter
abstrakcyjny, odbiegający od prawdziwych zdarzeń czy sytuacji.
Tym samym, twórcy tworząc swe dzieła dawali wyraz swym fantazjom oraz
swej wyobraźni. Im mozaika czy ornament były bardziej skomplikowane,
udziwnione czy odrealnione, tym lepiej. Tylko w ten sposób mógł
bowiem dać o sobie znać geniusz oraz wielkość artysty.
Do grona piewców sztuki malarskiej należeli w pierwszej
kolejności przywódcy świata arabskiego. Nie chcąc się narażać
na gniew oraz nieprzychylność muzułmańskiego społeczeństwa, ozdabiali
oni obrazami wyłącznie swe prywatne posiadłości i rezydencje.
Tak czynili na przykład przedstawiciele rodu Umajjadów (661-750),
którzy nierzadko w swych domostwach umieszczali wizerunki zwierząt (lwów,
psów czy byków). Podobnie czynili także kalifowie z rodu Abbasydów
(750-775), otaczając się freskami orłów, czy delfinów. Do historii
przeszedł także kalif Al.-Muktadir (908-932), który nie zawahał się i
nakazał przygotować wykonaną ze złota oraz srebra rzeźbę przedstawiającą
drzewo, ozdobione klejnotami i pięknymi ptakami.
|
Ilustrował Jahja ibn Mahmud al-Wasiti
(z XIII w.).
Szkoła abbasydzka.
|
Mówiąc o sztuce arabskiej i
muzułmańskiej, nie można pominąć najbardziej monumentalnej jej gałęzi —
architektury. W tej dziedzinie Arabowie mają ogromne osiągnięcia, które do dziś
świadczą najwymowniej o ich geniuszu. I one powstawały pod inspiracją i
niejako z nakazu religijnego — islamu. Była to przede wszystkim architektura
sakralna, wspaniałe meczety, świątynie Allaha, w których miano głosić Jego
chwalę, o przepięknej ornamentyce abstrakcyjnej, arabeskowej, zdobione
„wstęgami" pięknie stylizowanego pisma arabskiego, głównie wersetami z
Koran i mozaikami.
Arabowie i
muzułmanie innych nacji pozostawili piękne pomniki architektury, wywołujące
podziw swoją pomysłowością, wspaniałą konstrukcją i pięknem dekoracji
artystycznej — we wszystkich regionach świata islamu. Były to przede wszystkim
meczety, lecz obok nich również: madrasy, mauzolea oraz wspaniałe pałace,
rezydencje kalifów i książąt.
Zadziwia w nich wszystkich niezwykła finezja,
smak artystyczny, estetyka i wszędzie widoczna inspiracja religijna
muzułmańska, o czym np. świadczą piękne zabytki architektury muzułmańskiej,
arabskiej w Hiszpanii.
Imperium arabskie rozciągało się na wiele krajów o różnych tradycjach
architektury, więc stopniowo wytworzyły się różne style architektury sakralnej
i świeckiej arabsko-muzułmańskiej, pod wpływem tych różnych tradycji miejscowych.
Tak na przykład, za O-majjadów na
terenie Syrii i Palestyny rozwijała się architektura arabska pod wpływem
architektury chrześcijańskiej, choć powstawały meczety o wyraźnym obliczu
muzułmańskim. Ostatecznie wykształciły się różne style architektury arabskiej i
muzułmańskiej.
|
Meczet Al-Aksa w Jerozolimie
|
Stworzenie
architektonicznej formy meczetu było najważniejszym wkładem wczesnomuzułmańskiej
Arabii w rozwój późniejszej architektury, która dostosowywała się do tradycji
narodów przyjmujących islam. Ale także meczet, po arabsku
masdżid (miejsce, gdzie pije się pokłony, od
sadżada - kłaniać się, padać
na twarz), ma swój przedmuzułmański rodowód. Podczas ceremonii religijnych
Arabów symbol bóstwa umieszczano nieraz w namiocie, kształtem przypominającym
kopułę (arab.
kubba), lub przykrywano
tkaniną rozpostartą na ramię o kształcie kolebkowego dachu. Z miejscem świętym
wiąże się semickie pojęcie
haram, oznaczające
często rozległy teren, dostępny jedynie dla pewnych osób i w pewnych okresach.
Przyjmuje się, że wczesna forma meczety jako miejsca modlitwy muzułmanów
wywodzi się z planu domu Mahometa w Medynie. Początkowo, ze względu na
charakter wiary muzułmańskiej i jej minimalistyczne wymogi pod względem
liturgicznym, kwadrat wyrysowany na piasku mógł służyć za miejsce do wspólnej
modlitwy, o ile zaznaczony był bok wskazujący kierunek do Mekki. Skromne wymogi
wynikały z koczowniczego trybu życia pierwszych arabskich wyznawców islamu.
Meczet islamski jest głównie domem modlitwy. Ma bardzo proste wyposażenie
wewnętrzne i dwa podstawowe elementy związane z kultem. Pierwszym jest
mihrab, czyli nisza, zwykle na planie
półokrągłym lub wielobocznym w Sali modlitewnej, znajdująca się pośrodku ściany
kibli, wskazującej kierunek do Mekki;
drugim jest
minbar, kazalnica,
wykonana zazwyczaj z drewna, ustawiona na prawo od mihrabu, z której wygłasza
się
chutbę (kazanie podczas piątkowej
modlitwy). Służył pierwotnie księciu (kalifowi lub namiestnikowi) do ogłaszania
faktu objęcia urzędu lub abdykacji. Oba kultowe elementy były dekorowane –
mihrab stiukiem, wykładziną z płytek lub mozaiką, minbar dekoracją reliefową i ażurową w drewnie – w
duchu epoki i miejsca powstania. Pełny obraz meczetu uzupełniają: minaret
(arab.
Manara, od
nur – światło, miejsce skąd widać
światło), wieża towarzysząca meczetom od okresu panowania Umajjadów, służąca
jako miejsce, z którego wierni wzywani są do modlitwy przez
azan (od arab.
Azana –pozwalać), oraz
mida’a
– studnia (basen) do ablucji, przy której wierni mogą dokonać oczyszczenia
przed wejściem do meczetu. Pierwsze meczety zakładane na
zdobytych terytoriach były nietrwałymi konstrukcjami budowanymi z suszonej
cegły i z kolumnadą z pni palmowych, przekrywaną gałęziami i liśćmi palm.
|
Wielki Meczet Umajjadów, dziedziniec, Syria |
A
ponieważ w społeczeństwie nadal utrzymywały się stare struktury plemienne, w
powstających miastach każda grupa zakładała meczet w swojej dzielnicy. Palącym
problemem stało się wypracowanie wzoru meczetu gromadzącego, skupiającego w
piątki cała wspólnotę muzułmańską na modlitwie.Za panowania Umajjadów powstały
pierwsze monumentalne meczety. Dla historii architektury islamu szczególne
znaczenie ma Wielki Meczet w Damaszku, stanowiący całkowicie muzułmańskie
założenie. Innowacje stanowią plan i wprowadzenie
mihrabu. Zachowała się duża część jego ornamentyki. Kraty okienne
były wspaniale rzeźbione, dolne partie ścian miały marmurowe wykładziny, ale
najsławniejszym elementem dekoracji były mozaiki,
pierwotnie pokrywające prawdopodobnie
wszystkie ściany w portykach, na fasadzie dziedzińca i w Sali modlitw.
Przypuszcza się, że zostały wykonane przez sprowadzonych bizantyjskich twórców
mozaik. Budowlę sami Arabowie uważali za jeden z cudów
świata.
Nie zachowały się najstarsze meczety, lecz świadectwa
literackie ukazują ewolucję tradycji budownictwa – najpierw w samej Medynie, a
potem w nowo tworzonych miastach, jak Al-Basra, Al-Kufa, Wasit w Iraku,
Al-Fustat w Egipcie i Al-Kajrawan w Ifrikijji (dzisiejsza Tunezja). Pierwsze
meczety w Iraku były prostymi, kwadratowymi założeniami z głębokim portykiem
wyznaczającym stronę kibli.
|
Błękitny
Meczet, sala modlitw-widoczne
mihrab i minbar, Turcja, Stambuł
|
Meczet składa się z :
-dziedzińca (sahn) z
sadzawką lub studnią do rytualnych ablucji,
-sali modlitw (haram) - minaretu, z którego
muezzin nawołuje wiernych do modlitwy wewnątrz
-mihrab -dekorowana nisza skierowana na wschód
-minbar
-miejsce dla recytującego wersety Koranu
(„ambona”)
-blisko mihrabu miejsce dla władcy (maksura)
-wydzielone miejsce dla kobiet
Wierni modlą się twarzą w kierunku Mekki,
kierunek wskazuje
mihrab.
Typy meczetów:
1) dziedzińcowy, z kolumnową (hipostylową) salą
modlitw
2) transeptowy
3) kopułowy
4) przebudowany z kościoła
chrześcijańskiego ze zmianą kierunku